Synagoga
W 1687 król Jan III wraz z synem Konstantym nadali przywilej prężnie rozwijającej się gminie żydowskiej w Żółkwi, zezwalający na budowę murowanej synagogi.
Król nie tylko pozwolił na budowę bożnicy, ale także wsparł ją dotacją w wysokości 6 tysięcy złotych polskich: Pomienioną bóżnicę na temże miejscu nową z fundamentu tak jak im się będzie podobało murować i wystawić y one wewnątrz wedle zwyczaju ich ochędożyć. Na której murowanie y kamienia w górach [kamieniołomach] na gruncie naszym będących bronić nie będziemy, ani przeszkody żadnej w tej bożnicy onym samym y potomkom ich czynić nie pozwolemy.
Pierwsza, drewniana synagoga w Żółkwi powstała w 1624 r. w domu Arona Moszkowicza. Została ona zniszczona w wyniku pożaru. Murowaną synagogę wzniesiono w latach 1692–1698, a jej projekt przypisywany jest Piotrowi Berberowi, który również zaprojektował dla króla Jana III przebudowę żółkiewskiego zamku. Synagoga ta wyjątkowym przykładem świątynnej architektury obronnej zbudowanej w stylu renesansowym, wzbogaconym o elementy baroku. W założeniu miała stanowić schronienie dla ludności na wypadek najazdu tureckiego lub tatarskiego. Wzniesiono ją z kamienia na planie kwadratu. Ściany świątyni miały 2 m grubości, a do jej wnętrza prowadziły masywne drzwi. Drewniany dach ukryto za wysoką attyką o obronnym charakterze. Wzdłuż zachodniej attyki biegł dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Do sali głównej przylegał od południa na galerii babiniec. Był on połączony z główną salą modlitwy za pomocą sześciu niewielkich okienek przeznaczonych tylko do słuchania modlitwy – kobiety nie mogły oglądać ceremonii, ponieważ okienka umieszczono 2,5 metra nad podłogą. Fasadę bożnicy zdobiły herby Sobieskich i Rzeczpospolitej.
Synagogę rozbudowano w XVIII w., uzupełniając zespół o skrzydło zachodnie, w którym znajdowała się sień z trzema bogato zdobionymi portalami późnobarokowymi. Pustoszyły ją pożary (w 1724 r. i 1833 r.), po których była odbudowywana. Żółkiewska bożnica stała się znaczącym ośrodkiem religijnym oraz jedną z najważniejszych szkół studiów teologicznych. Jej solidna konstrukcja oparła się nawet próbom wysadzenia świątyni w powietrze przez Niemców po agresji na Związek Sowiecki w 1941 r. W 2020 r. synagoga w Żółkwi została wpisana na listę World Monument Watch.
Pozwolenie na budowę i wsparcie finansowe tej inwestycji nie było jedynym gestem przychylności króla Jana III wobec społeczności żydowskiej w Żółkwi. W 1690 r. zezwolił on rodzinie Lewich na założenie pierwszej w kraju drukarni talmudycznej oraz na kolportaż wydawanych tu dzieł na terytorium całego królestwa.
