Przodkowie
Jan Sobieski h. Janina pochodził z możnej, lecz nie magnackiej rodziny. Jego przodkowie zaliczali się do grona postaci zasłużonych dla Rzeczpospolitej, sprawujących z powodzeniem publiczne urzędy. Pradziadem od strony matki był hetman Stanisław Żółkiewski, poległy w walkach z wojskiem tureckim i tatarskim pod Cecorą w 1620 roku. Ojcem przyszłego króla był Jakub, wojewoda ruski oraz kasztelan krakowski, jeden z najbardziej zaufanych polityków króla Władysława IV. Matka, Teofila z Daniłowiczów, była kobietą wyznającą pryncypialne wartości, takie też przekazywała swoim synom – Markowi i Janowi. Odebrane w domu wychowanie miało uformować ich na obywateli oddanych sprawom Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Późniejszy król tak wspominał swój dom rodzinny:
Wprawiali nas z młodu, abyśmy nie byli wyrodkami od przodków swoich, wystawiając nam i na oczy, jeszcze w dziecinnym będąc wieku, wielką sławę ich, odwagę i ochotę na zaszczyt kościoła bożego i ojczyzny (…).
Początki kariery przyszłego króla
W 1648 roku, w trakcie powstania Chmielnickiego, Jan i Marek Sobiescy rozpoczęli swoją karierę wojskową. Wojna ta zakończyła się rodzinnym dramatem – po bitwie pod Batohem (1652), starszy z braci i nadzieja rodu, Marek, trafił jako jeniec do niewoli tatarskiej i został ścięty wraz z kilkoma tysiącami polskimi jeńcami. Pozostał Jan, któremu dane było przejąć nie tylko zobowiązanie pomszczenia poległych w bitwach z Turkami i Tatarami przodków oraz rodzonego brata, ale też przejąć opiekę nad obszernym majątkiem Sobieskich – przede wszystkim rodowym gniazdem, miastem Żółkiew.
Błyskotliwa kariera wojskowa i polityczna Jana Sobieskiego obejmowała kolejne stopnie i tytuły: starosty jaworowskiego, chorążego koronnego, marszałka wielkiego koronnego, hetmana polnego koronnego, hetmana wielkiego koronnego. Jego gruntowne wykształcenie oraz talenty, militarny i dyplomatyczny, zostały szybko dostrzeżone i pozyskano go dla dworu Jana II Kazimierza. Ale to poprzez osobę królowej, Ludwiki Marii, a może jeszcze bardziej jej dwórki, Marii Kazimiery, Sobieski został wiernym sojusznikiem warszawskiego dworu. Jan Sobieski i Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien spotkali się po raz pierwszy w 1655 roku w Warszawie podczas sejmu, a małżeństwo zawarli w 1665. Była to głęboka i trwająca wiele lat relacja, której najcenniejszą pamiątką pozostaje jedno z najpiękniejszych dzieł dawnej literatury polskiej – listy Jana Sobieskiego do Marysieńki.
Hetman zostaje królem
Piastując urzędy marszałka oraz hetmana wielkiego koronnego, Jan Sobieski miał znaczne wpływy i utrzymywał kontakty dyplomatyczne z dworami europejskimi. Odniesione pod jego dowództwem spektakularne zwycięstwo w bitwie pod Chocimiem, rozegranej 11 listopada 1673 roku (nota bene dzień po nagłej śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego) stało się preludium do elekcji. 21 maja 1674 zgromadzona na polach elekcyjnych pod Warszawą szlachta zaczęła wznosić okrzyki na cześć Sobieskiego. Już jako król-elekt postanowił odroczyć koronację do momentu, kiedy zabezpieczone zostaną wschodnie rubieże kraju przed ofensywą wojsk osmańskich.
W katedrze wawelskiej, 2 lutego 1676 roku, biskup Andrzej Olszowski włożył na skronie Jana i Marii Kazimiery korony królewskie. Rodzina Sobieskich została podniesiona do rangi monarszych dorównując – teoretycznie – innym europejskim rodom panującym. Małżeństwo doczekało się licznego potomstwa, jednak wieku dorosłego dożyła czwórka: urodzony jeszcze w „hetmańskich” czasach Jana Sobieskiego Jakub Ludwik (1667–1737), a także urodzone już jako królewskie dzieci: Teresa Kunegunda (1676–1730), Aleksander Benedykt (1677–1714) i Konstanty Władysław (1680–1726). Najstarszy syn, Jakub, odkąd skronie Jana III zwieńczyła korona królewska, szykowany był na jego spadkobiercę. Przeprowadzenie elekcji vivente rege (za życia monarchy) na rzecz pierworodnego syna stało się jednym z najważniejszych celów w polityce króla i królowej.
Oficjalną siedzibą dworu był zamek królewski w Warszawie, jednak Sobiescy posiadali rozległe dobra na terytorium dzisiejszej Ukrainy (Żółkiew, Olesko, Złoczów, Jaworów), na Lubelszczyźnie, a także na Pomorzu. Dwór królewski często zmieniał miejsce pobytu. Niezwykle ciekawym miejscem pozostaje do dziś pałac w Wilanowie, wzniesiony z woli Jana III od fundamentów. Stanowi on przykład jego gustu, upodobań artystycznych, a także bliskich mu idei. Zaświadcza również, że Sobieski słusznie cieszy się do dzisiaj opinią władcy o szczególnych zasługach na polu mecenatu artystycznego. Inne świadectwa podejmowanych przez dwór inicjatyw kulturalnych i fundacji to m.in. warszawskie kościoły kapucynów i sakramentek, czy handlowo-mieszkalny kompleks urbanistyczny Marywil (Marie Ville).
1683
Kulminacyjnym momentem panowania Jana III była wiktoria wiedeńska – odsiecz przyniesiona 12 września 1683 roku oblężonej przez wojska otomańskie stolicy cesarstwa. Echo zwycięstwa zjednoczonych wojsk chrześcijańskich pod dowództwem Jana III rozeszło się donośnym brzmieniem po całej Europie. W efekcie, w różnych częściach kontynentu powstawały dzieła sztuki, literatury, muzyki sławiące polskiego króla. Sobieski starał się wykorzystać ten moment sławy na rzecz strategii politycznej ukierunkowanej przede wszystkim na plany dynastyczne, i świadomie wzmagał działania propagandowe podnoszące zasługi domu Sobieskich.
Sic transit gloria mundi
Jan III zmarł 17 czerwca 1696 roku w ukochanym Wilanowie. Obecny przy jego śmierci biskup Andrzej Chryzostom Załuski zanotował:
zdaje mi się, że schodzimy równocześnie z nim do grobu. Sława ojczyzny z nim stała i z nim przepadła.
Od tej chwili los nie sprzyjał Sobieskim. Ustrój Rzeczpospolitej nie przewidywał stanowisk czy systemowej opieki dla członków rodziny królewskiej pozbawionych monarszej godności. Największym kapitałem kolejnych pokoleń Sobieskich pozostała sława i chwała ich ojca i dziadka – Jana III.
Najstarszy syn, Jakub ożeniony z Jadwigą Elżbietą Amalią Pfalz-Neuburg, szwagierką cesarza, skoligaconą z wieloma domami panującymi w Europie, nie spełnił pokładanych w nim nadziei na przejęcie korony po ojcu. Konflikty, które pojawiły się wewnątrz rodziny po śmierci Jana III, osłabiły wizerunek Sobieskich i ich szansę w wyścigu po koronę. Po ostatecznej przegranej i elekcji na tron rywala Sobieskich, elektora saskiego Fryderyka Augusta, królowa Maria Kazimiera opuściła kraj i osiadła w Rzymie. Tam pozostała do 1714 roku ciesząc się szanowaną pozycją wdowy po obrońcy chrześcijaństwa.
Drugi z synów, Aleksander Benedykt, nie ożenił się, okresami przebywał z matką w Wiecznym Mieście, dając się poznać jako wytrwany koneser teatru, muzyki, sztuk plastycznych. Zmarł w Rzymie w wieku 37 lat, tu w kościele kapucynów Santa Maria della Concezione upamiętnia go nagrobek.
Teresa Kunegunda, ukochana i jedyna córka królewskiej pary, wydana została w 1694 roku za mąż za elektora bawarskiego, Maksymiliana Emanuela z rodu Wittelsbachów. Nadworny rezydent królewski, Kazimierz Sarnecki tak opisał nastrój przed opuszczeniem przez królewnę domu rodzinnego:
król i królowa niesłychanie na mszej, i na obiedzie płakali.
Teresa Kunegudna doczekała się licznego potomstwa, a jeden z jej synów piastował w latach 1742–1745 godność cesarską jako Karol VII.
Najmłodszy syn Sobieskich, Konstanty, zawarł niespodziewanie w roku 1708 związek małżeński z Marią Józefą z Wesslów, popełniając w oczach rodziny i opinii publicznej mezalians. Małżeństwo żyło ze sobą krótko, nie doczekało się również potomstwa. Niedługo przed śmiercią Konstantego małżonkowie jednak pojednali się. Królewicz zmarł w roku 1726 w rodzinnej Żółkwi.
Spośród potomków królewskiej pary najdłużej żył najstarszy z synów, Jakub Ludwik. Z małżeństwa z księżną neuburską doczekał się trzech córek, które osiągnęły dorosłość: Marii Kazimiery, Marii Karoliny oraz Marii Klementyny. Pierwsza, imienniczka królowej, była jej wieloletnią towarzyszką, najpierw w Rzymie, potem we Francji. Po śmierci babki w 1716 roku powróciła do Oławy, w której zmarła mając niespełna 30 lat. Najmłodsza i ukochana córka królewicza Jakuba, Maria Klementyna, wyszła za mąż za Jakuba III Stuarta, pretendenta do tronu Anglii i Szkocji, i dołączyła do niego w Rzymie. Tu też zmarła w 1735 roku. Jej ciało złożono w podziemiach bazyliki św. Piotra, a w świątyni upamiętniono ją monumentalnym pomnikiem nagrobnym. Najdłużej spośród sióstr żyła Maria Karolina, po mężu de Bouillon. Po śmierci ojca w 1737 roku stała się jedyną spadkobierczynią rozległych wciąż dóbr Sobieskich i pamiątek po wielkim królu. Zmarła w 1740 roku, a cały majątek zapisała swemu dalekiemu krewnemu i niespełnionej miłości, Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce”.
W kościele warszawskich sakramentek znajduje się jej nagrobek. Widzimy na nim owal z rzeźbionym popiersiem zmarłej, a poniżej, na sarkofagu pękniętą tarczę – wymowną ilustrację wygaśnięcia królewskiego rodu Sobieskich.
