Obrazy Jana III i Marii Kazimiery Sobieskiej z kolekcji kościoła św. Stanisława Polonika

Portret Jana III, autor nieznany, 4. ćw. XVII w., płótno, olej, 97×70 cm (w ramie 115×90 cm)

Dzieło jest wyjątkowe zarówno z uwagi na strój portretowanego jak i obecność korony, sporadycznie przedstawianej na malarskich wizerunkach króla. Uwagę zwraca fizjonomia; rysy twarzy, wskazujące na człowieka w sile wieku, zostały odmalowane wyraziście, wręcz dosadnie. Ponadto, obraz jest niezwykle interesujący ze względu na klasę malarską – przy wnikliwej obserwacji dostrzegamy w nim brawurowe rozwiązania świadczące o wysokich umiejętnościach twórcy.

Jan III ubrany jest w kolczugę, która rzadko występuje na jego portretach bez innych elementów uzbrojenia.Kolczuga ozdobiona jest czterema pozłacanymi zapięciami oraz trzema maskami – po bokach lwimi, po środku (najprawdopodobniej) odtwarzającą orlą głowę.Wierzchnim strojem króla jest czerwona delia podszyta ciemnym futrem, z futrzanym kołnierzem, spięta przy szyi długim pasem dekorowanym szlachetnymi kamieniami. Pod kolczugą Sobieski nosi żupan w kolorze głębokiej czerwieni. Jego rękaw jest swobodnie malowany, z oddaniem załamań materiału i jego faktury, o śmiałym kontrastowaniu partii jasnych i ciemnych. Poniżej, na lewym przedramieniu, widoczny jest karwasz. Prawa dłoń króla, ukazana na ciemnym tle futra delii, została ujęta w śmiałym skrócie perspektywicznym. Sobieski dwoma palcami obejmuje krzyż wieńczący zamkniętą koronę. Symbol władzy monarszej spoczywa na poduszce, zamykającej dolną część kompozycji z lewej strony.

Rysy twarzy monarchy sugerują, że obraz powstał wkrótce po koronacji, lub został namalowany w oparciu o wizerunek dokumentujący wygląd Sobieskiego jeszcze w czasach hetmańskich.

Józef Skrabski, autor opracowania na temat historii oraz zbiorów kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie, pisze, że w roku 1687 biskup Jan Stanisław Zbąski podarował do świątyni portrety Jana III i Marii Kazimiery. Wizerunki stanowiły ważny element uroczystości celebrowanych w kościele ku czci św. św. Kazimierza oraz Stanisława. Nie są jednak znane dalsze informacje o wyglądzie tych obrazów, dlatego nie można jednoznacznie stwierdzić, aby ów portret Jana III oraz zachowany Marii Kazimiery, były tym właśnie darem Zbąskiego.

oprac. Marta Gołąbek

Portret Jana III, autor nieznany, 4. ćw. XVII w., płótno, olej, 72×59 cm (w ramie 89×77 cm)

Portret ukazuje sylwetkę w popiersiu, ujętą w owal wpisany w prostokąt. Król o twarzy i spojrzeniu skierowanych na widza ubrany jest w karacenę, z narzuconą na nią czerwoną delią podszytą ciemnym futrem, spiętą podłużną kameryzowaną klamrą. Spod delii widoczne jest lewe ramię portretowanego osłonięte naramiennikiem o formie lwiej paszczy, z której spływają skórzane paski, na 1/3 wysokości przecięte na pół i zaplecione w warkocze. Na dole kompozycji dostrzec można część rękojeści szabli.

Portret wpisuje się w popularny typ podobizn Jana Sobieskiego, których pierwowzór opracowany został jeszcze przed elekcją. Mimo przyjęcia przez Sobieskiego godności królewskiej w 1674 roku, wzór ten nadal był podejmowany i – co więcej – jest najliczniej reprezentowany pośród wizerunków Jana III, które odnaleźć można poza Polską. Portret ujawnia chęć oddania przez malarza pogłębionej charakterystyki z rysem psychologicznym modela. Mimo braku insygniów królewskich, wizerunek emanuje siłą i majestatem.

Obraz należący dawniej do kolekcji hrabiego Izydora Czosnowskiego (1857–1934), przewodniczącego rady administracyjnej hospicjum przy kościele św. Stanisława, należał wcześniej do Konstancji Piacentini-Okraszewskiej. W zbiorach polskiej świątyni pojawił się w 1976 roku jako dar syna Izydora Czosnowskiego, Leona.

oprac. Marta Gołąbek

Portret Marii Kazimiery Sobieskiej, autor nieznany, 4. ćw. XVII w., płótno, olej, 96,5×70 cm (w ramie 115×90 cm)

Z portretu spogląda młoda kobieta o ciemnych oczach, łagodnych rysach i delikatnym uśmiechu. Jej szczupła twarz otoczona jest puklami brązowych włosów przystrojonych perłami. Perły oplatają również jej smukłą szyję i zdobią wykończony koronką dekolt sukni, uszytej z czerwonej tkaniny w złote ornamenty. Portretowana ukazana jest do pasa, a ciemne tło kontrastuje z jasną karnacją jej twarzy oraz ramion. Do boków stanika sukni przypięty jest dwoma dużymi zaponami z okrągłych kamieni pośród pereł purpurowy płaszcz podbity gronostajowym futrem.

Przyglądając się rysom Marii Kazimiery na omawianym wizerunku możemy wnioskować, że dzieło powstało, lub powtarza ikonografię pierwowzoru namalowanego wkrótce po elekcji Jana Sobieskiego w 1674 roku. Dolną datę graniczną powstania obrazu dolną określa obecność gronostajowego płaszcza, symbolu godności królewskiej. Twarz portretowanej jest wyraźnie młodsza od większości podobizn małżonki Jana III datowanych na lata 80. lub 90. XVII wieku.

Dwie cechy omawianego obrazu można uznać za szczególnie interesujące. Pierwszą z nich jest owalna rama otaczająca portretowaną. Została namalowana w sposób iluzjonistyczny, nawiązując do tzw. trompe l-oeil, oszustw dla oka, chętnie wprowadzanych w malarstwie barokowym. Rama, z partiami światła i cienia tworzy wrażenie trójwymiarowości i wprowadza dodatkowy plan do kompozycji. W rezultacie portretowaną odbieramy jak postać w oknie.
Drugą cechą, która zwraca uwagę przy dokładnej obserwacji obrazu, jest jego szkicowy charakter, malowanie szerokimi, swobodnymi pociągnięciami pędzla. Jest to zwłaszcza widoczne w partiach stroju królowej – staniku sukni oraz gronostajowym płaszczu, jednak pewne wrażenie non finito dostrzec można również na twarzy portretowanej, przy sznurze pereł, czy na włosach.

Józef Skrabski w opracowaniu poświęconym historii kościoła i hospicjum św. Stanisława wspomina, że w roku 1687 biskup przemyski Jan Stanisław Zbąski ufundował na rzecz polskiej świątyni portrety królewskie.

oprac. Marta Gołąbek