Wizerunek gloryfikacyjny Jana III
W zbiorach kilku muzeów we Francji (Musée Crozatier w Le Puy-en-Velay, Château de Montrésor) oraz na Zamku Królewskim w Warszawie znajduje się zespół drewnianych rzeźbiarskich dekoracji pochodzących z pomnika króla Jana III. Pomnik upamiętnia zwycięstwo monarchy w bitwie pod Wiedniem. Został on zamówiony przez francuskiego biskupa Armanda de Béthune (1635‒1703) i zrealizowany przez jego nadwornego artystę Pierre’a Vaneau (1653‒1694) w stolicy diecezji Le Puy w Owernii.
Pomnik już w końcu w XIX w. stał się przedmiotem zainteresowania badaczy francuskich i polskich, jednak nie zostały rozstrzygnięte zasadnicze kwestie, dotyczące jego bezpośredniego zleceniodawcy, przeznaczenia oraz programu ideowego. Nie zgodzono się co do przewidywanego miejsca ustawienia pomnika, dywagowano też, bez ostatecznej konkluzji, czy jest to dzieło ostateczne, czy też model.
Planowany pomnik przedstawiał się następująco. Monumentalny postument, utworzony przez dwustopniowy cokół, stanowił podstawę dla naturalnej wielkości posągu króla stojącego w wieńcu laurowym i antykizującej zbroi okrytej podbitą futrem delią. Jan III przepasany jest na piersi szarfą francuskiego Orderu św. Ducha (nadanego mu przez Ludwika XIV) i wspiera się na trzymanym w ręce rzymskim, ozdobnym sztylecie (parazonium), obecnie zastąpionym mieczem. „Retoryczną” kompozycję dopełniały cztery figury półnagich, skutych łańcuchem jeńców, ukazanych w dynamicznych pozach i usadzonych na narożach dolnej kondygnacji cokołu. Dwóch, z orientalnymi fryzurami (osełedcami na podgolonych głowach) i charakterystycznymi wąsami, można uznać za Turka i Tatara, dwaj inni ‒ brodaci, to przedstawiciele podbitych przez Turków narodów chrześcijańskich, którzy zmuszeni byli walczyć w osmańskich szeregach.
Dwie duże płyciny z dolnej partii cokołu upamiętniają rozstrzygający udział Jana III w bitwie pod Wiedniem oraz jego triumfalny wjazd do miasta po zwycięskiej batalii. Mają formę dynamicznych wielofiguralnych kompozycji, w których centralnie wyeksponowano polskiego monarchę i jego syna, królewicza Jakuba.
Kolejne dwie kompozycje, to przedstawienia alegoryczne, których tematem jest apoteoza obydwu Sobieskich. Pierwszą opatrzono łacińską inskrypcją: „VENIET DIVIS SUPERADDITUS ORDO / ALTERNO SURGIT LUX AEMULA SOLI” („Nadejdzie boski porządek, wyłoni zwycięskie światło słońca”). W centrum, na tle porządkowej architektury przypominającej łuk triumfalny, umieszczono stojącą postać Jana III w stroju polskim, wspartego o tarczę z Orłem, z wawrzynem na głowie, wieńczoną dodatkowo laurem przez dwie żeńskie personifikacje (zapewne Pokoju i Zgody). Po bokach Mars i Wiktoria wskazują ku królowi. W tle, w niszach ustawione są posągi Bachusa i Neptuna, a po prawej stronie umieszczono wizerunek bazyliki św. Piotra na Watykanie. U dołu – postaci skutych jeńców tureckich wśród panopliów.
Drugą płycinę uzupełnia napis „ARTIS OPUS, QUOD OPUS MARTIS, ERIT, / QUOD PRAELIAS PALMAE” („Sztuką jest [ocenić], na ile na palmę [zwycięstwa] zasłużył Mars, a na ile bitwa”). W centrum kompozycji umieszczono medalion z popiersiem Jana III w wieńcu z kwiatów, podtrzymywany przez Sławy, a poniżej owalne tondo z takimże wizerunkiem Jakuba Sobieskiego w wieńcu laurowym, unoszone przez Chronosa, Herkulesa i jeńca w kajdanach. Wokół znajduje się grupa skutych, pokonanych jeńców tureckich wśród panopliów, a w tle, u góry, posągi bogów: Apolla, Marsa, Herkulesa i Jowisza.
Trzecia z kompozycji czysto alegorycznych – „Herkules odpoczywający” ‒ ukazuje półleżącego śpiącego herosa. Bohater spoczywa oparty o stos przedmiotów symbolizujących różne aktywności życiowe oraz uzbrojenie, wśród których znajdują się wywrócony dzban, korona, pochodnia, kołczan ze strzałami, kirys, tarcze. Po bokach ukazane zostały jego atrybuty i symbole prac – maczuga, głowa lwa nemejskiego oraz łby Cerbera.
Na drugiej kondygnacji cokołu znalazły się płyciny odnoszące się do zwycięstwa nad Turkami. „Triumf nad Islamem” ukazuje w ekspresyjny, wręcz naturalistyczny sposób, ciała pokonanych muzułmanów, leżące pośród elementów broni, a w tle Jana III i czterech polskich żołnierzy konno z szablami. „Islam pokonany” przedstawia zaś orła wydziobującego serce jednemu z pokonanych Turków, powalonych wśród stosów zdobycznego uzbrojenia i chorągwi. Wieńczyły je cztery kompozycje z panopliów.
Monument nigdy jednak nie stanął w planowanym miejscu, a jego elementy po śmierci fundatora zostały rozsprzedane. Być może drewniane elementy stanowiły jedynie model przyszłego kamiennego monumentu.
Szczegółowe losy zamówionego pomnika po śmierci Armanda de Béthune’a nie są w pełni jasne. Wiadomo że za jego życia znajdował się w zamku Monistrol-sur-Loire. Gdy biskup zmarł w 1703 r., jego prywatny majątek odziedziczyła siostra, która rozsprzedała rzeźby trzem różnym nabywcom. Ostatecznie w 1866 r. większość płycin nabył hrabia Ksawery Branicki, który w swym zamku w Montrésor stworzył kolekcję poloników. Do dziś znajduje się tam siedem elementów, w tym sceny bitewne i apoteozy królewskie. Natomiast rzeźby jeńców stanowią depozyt Luwru w Musée Crozatier w Le Puy-en-Velay. Figura króla Jana III trafiła zaś do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie.
