Dom Bankowy Wawelberga w Petersburgu
Na przełomie XIX i XX w. postępująca industrializacja spowodowała zapotrzebowanie na usługi finansowe, co z kolei pociągnęło za sobą rozwój budownictwa bankowego. W stolicy imperium rosyjskiego, Sankt Petersburgu, w owym czasie działało kilku architektów specjalizujących się w tej dziedzinie. Jednym z nich był Polak, Marian Peretiatkowicz, autor m.in. Domu Bankowego Wawelberga przy Newskim Prospekcie. Inspirowana formami klasycznymi, potężna, surowa bryła gmachu miała budzić respekt i zaufanie klientów.
Architekt Marian Peretiatkowicz
Marian Peretiatkowicz (1872‒1916), wybitny architekt, teoretyk urbanistyki, pedagog, działacz społeczny, urodził się w Usiczach, w guberni wołyńskiej (współcześnie w Ukrainie) i niemal przez całe życie związany był z miastem nad Newą. Ukończył Mikołajewską Szkołę Kawalerii, ale karierę wojskową porzucił na rzecz kształcenia w Instytucie Inżynierów Cywilnych oraz w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem prof. Leontija Benois (1856‒1928).
Wygrane konkursy architektoniczne otworzyły mu drogę do realizacji własnych projektów. Jego dorobek petersburski jest bardzo bogaty. Specjalizował się w monumentalnych gmachach użyteczności publicznej. Początkowo projektował w duchu secesji, by następnie włączyć się w nurt neoklasyczny. Razem ze swoim profesorem m.in. opracował koncepcję urbanistyczną przebudowy centrum Petersburga (niezrealizowaną), nadzorował budowę Moskiewskiego Banku Kupieckiego (Newski Prospekt 46) i dokończył wznoszenie kościoła Notre-Dame-de-France (Matki Bożej z Lourdes, zauł. Kowieński 7). Poza Domem Bankowym Wawelberga (Newski Prospekt 7-9) był autorem: gmachu Rosyjskiego Banku Handlowo-Przemysłowego (ul. Wielka Morska 15), budynku byłego Ministerstwa Handlu i Przemysłu (nab. Makarowa 8), domu Towarzystwa Ubezpieczeń „Salamandra” (ul. Grochowa 4) oraz tzw. Domu Kierbedzia (ul. Kiriłłowska 19), a także niezachowanych – kościoła św. Kazimierza i cerkwi „Spas na wodach”.
Bardzo owocna była współpraca Mariana Peretiatkowicza ze znakomitym polskim architektem Marianem Lalewiczem (1876‒1944), robiącym w latach 1903–1918 karierę w Petersburgu. Wspólnie opracowali projekty m.in. hali targowej na Rynku Sytnym (ul. Sytninskaja 5), Domu Instytucji Miejskich (prosp. Kronwerkski 49) i licznych kamienic czynszowych. Obaj w 1905 r. wzięli udział w konkursie na projekt architektonicznej oprawy wiaduktu i mostu Nikołajewskiego w Warszawie (ob. most Księcia Józefa Poniatowskiego), ale ich koncepcja nie zyskała uznania komisji konkursowej.
Peretiatkowicz tworzył też projekty dla innych miast imperium: Moskwy, Rostowa nad Donem, kompleksu uzdrowisk w Mineralnych Wodach na Kaukazie i innych. Ponadto przez wiele lat wykładał w Instytucie Inżynierów Cywilnych, Nikołajewskiej Akademii Inżynierii Wojskowej, Instytucie Technologicznym i na Wyższych Politechnicznych Kursach Żeńskich. Udzielał się również społecznie w Polskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, rosyjskim Towarzystwie Architektów Artystów oraz polskiej komisji zajmującej się odbudową budynków należących do kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Newski Prospekt 32-34).
Marian Peretiatkowicz uważany jest za jednego z czołowych przedstawicieli rosyjskiego neoklasycyzmu w architekturze. Zmarł w Kijowie, nie dożywając czterdziestych czwartych urodzin.
Inwestor Michał Wawelberg
W początkach XX w., u zbiegu Prospektu Newskiego i ulicy Małej Morskiej, dwie sąsiadujące ze sobą posesje nabył pod nową inwestycję kupiec Michał Wawelberg (1880‒1947). Był synem Hipolita Wawelberga (1843‒1901), znanego warszawskiego finansisty i filantropa, właściciela Domu Bankowego swojego imienia w Warszawie i Petersburgu, gdzie aktywnie działał na rzecz środowisk polonijnych i był jednym z założycieli petersburskiego tygodnika „Kraj”.
Michał Wawelberg, absolwent imperatorskiego gimnazjum w Carskim Siole i Wydziału Prawa na Uniwersytecie Petersburskim, po śmierci ojca przejął imperium bankowe, które od 1912 r. nosiło nazwę Petersburski Bank Handlowy (był to jeden z potężniejszych banków Rosji tego czasu). W tymże roku zyskał nową siedzibę przy głównej arterii Północnej Stolicy – Newskim Prospekcie.
Dom Bankowy Wawelberga – architektura
Konkurs na projekt banku wygrał Marian Peretiatkowicz. Budowla powstała w latach 1911–1912 i stała się najbardziej znanym jego dziełem. Do historii petersburskiej architektury weszła pod nazwą Dom Wawelberga od nazwiska właściciela. Masywny gmach nazywany był Pałacem Dożów czy też Pieniężnym Palazzo. Rzeczywiście jego fasady nawiązują do słynnej siedziby weneckich władców, a także pałacu Medyceuszy (Palazzo Medici-Riccardi) we Florencji i Banku Świętego Ducha w Rzymie.
Dom Wawelberga to budowla neorenesansowa, która nosi wyraźne cechy włoskiego odrodzenia XV–XVI w. W związku z nieregularnym kształtem trójfrontowej działki wzniesiono budynek na planie trapezu z trójkątnym dziedzińcem wewnętrznym. Pod głębokimi piwnicami zastosowano fundament w postaci płyty żelbetowej. Fasady oblicowano ciemnoszarą granitową rustyką, podobnie kolumny, pilastry i obramienia okien. Całości dopełnia dekoracja rzeźbiarska autorstwa Leopolda Augusta Dietricha (1877‒1954) i Wasilija Kozłowa (1887‒1940). Zwieńczone attyką trzy różniące się od siebie fasady podzielone są na dwie części – dolną dwupiętrową z rzędami przeszklonych arkad i kolumn oraz górną liczącą trzy piętra. Z każdą kondygnacją okna są coraz mniejsze, przy czym zastosowano kilkanaście typów okien, w tym biforia (okna podzielone arkadą na dwie części). Elewacje zdobi cała kolekcja maszkaronów – baranie i lwie głowy, rogi obfitości, girlandy. Ponadto na szczytach umieszczono inicjały założyciela imperium bankowego „HW” i rok zakończenia budowy MCMXII (zachowane do dziś).
Główne pomieszczenie na parterze – sala operacyjna z dwoma rzędami kolumn jońskich i stropem kasetonowym utrzymana była w stylu neorenesansowym. Podobnie hol wejściowy na planie okręgu. Wyraźnie zaznaczony podział fasad wynikał z funkcji budowli. Dół przeznaczony był przede wszystkim dla klientów. Oprócz banku w budynku znajdowała się fabryka przyrządów geodezyjnych i kreślarskich „Gerlach”. Górne kondygnacje zajmowały biura oraz mieszkanie właściciela i jego rodziny.
W okresie międzywojennym w Domu Wawelberga mieściły się różne sklepy i przedsiębiorstwa. Podczas blokady Leningradu znajdowało się tutaj laboratorium Instytutu Witamin, które jesienią 1941 r. metodą syntezy witaminy B1 uzyskało preparat służący do leczenia rannych obrońców miasta. W czasach sowieckich znajdował się tu owiany legendą sklep walutowy „Bieriozka” i przez dziesięciolecia główne kasy Aerofłotu. Do dzisiaj gmach jest ozdobą Prospektu Newskiego. Po gruntownym remoncie przeprowadzonym przez irkuckiego inwestora w latach 2011–2021 mieści luksusowy „Wawelberg Hotel”.
Rok Mariana Peretiatkowicza
W początkach 2022 r. Instytut Polski w Sankt Petersburgu zainicjował Rok Mariana Peretiatkowicza z okazji 150. rocznicy urodzin architekta. Wydano jubileuszowy kalendarz i przygotowano wystawę pt. „Architekt M.M. Peretiatkowicz: wybór własnej drogi. Z okazji 150-lecia urodzin”, która została pokazana w kilku miejscach w Petersburgu i Moskwie. Towarzyszyły jej wykłady, prelekcje, oprowadzania kuratorskie, publikacje, oddźwięk w mediach społecznościowych. Głównym wydarzeniem obchodów była konferencja „Architekt M.M. Peretiatkowicz i jego czas przemian (1872–1916)”, która odbyła się 28 października 2022 r. w Domu Wawelberga. Ponadto w petersburskim Domu Wydawniczym „Koło” ukazała się monografia „Marian Peretiatkowicz: od secesji ku neoklasycyzmowi” pióra prof. Borisa Kirikowa.
Ewa Ziółkowska
