Badania nad dziejami kolei na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. do rozwoju gospodarki niezbędna była sprawna sieć kolejowa. Jak najpilniej należało przywrócić drożność zniszczonych w czasie wojny szlaków. W tym celu podjęto wiele działań. O świadomości władz państwowych i kolejowych odnośnie konieczności dalszej poprawy warunków komunikacyjnych świadczyły nie tylko zrealizowane inwestycje, lecz także powstałe wówczas plany kolejnych, których wykonanie uniemożliwił wybuch II wojny światowej.
W kręgu badań Instytutu POLONIKA znajduje się nie tylko „wysoka sztuka”, lecz także architektura utylitarna i techniczna. Jest to problematyka niemniej interesująca i ważna dla badań nad szeroko pojętym polskim dziedzictwem kulturowym, gdyż jego celem jest udokumentowanie polskiej myśli technicznej XX w.
Wieloletni projekt „Dzieje kolei na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej” jest prowadzony przez zespół badaczy pod kierunkiem dr. hab. Zbigniewa Tucholskiego. Celem działań jest dokonanie syntezy wiedzy o komunikacji kolejowej, która obejmie nie tylko obiekty architektoniczne; dworce, nastawnie czy wieże ciśnień, lecz także nielicznie zachowane elementy infrastruktury technicznej.
Głównymi wykonawcami są: prof. Michał Pszczółkowski, prof. Zbigniew Tucholski – kierownik projektu oraz Jacek Wardęcki.
Plany realizacji projektu pokrzyżowały mocno dwa czynniki. Pierwszy to pandemia koronawirusa, która rozpoczęła się w marcu 2020 r. Ograniczyła ona możliwość badań źródłowych w kraju i za granicą z racji czasowych zamknięć archiwów i bibliotek. Ograniczyła także badania terenowe, ponieważ przekraczanie granicy przez długi czas było niemożliwe. Drugi czynnik jest polityczny. Najpierw w połowie 2020 r. w Białorusi miały miejsce represje Łukaszenki po sfałszowanych przez niego wynikach wyborów. Następnie, od 24 lutego 2022 r. trwa napaść Rosji na Ukrainę. Oba wydarzenia wykluczyły możliwość wyjazdu badaczy i przeprowadzenia na ww. obszarach uzupełniających badań źródłowych i terenowych. Perspektywa wyjazdu zdecydowanie oddala się w bliżej nieokreśloną przyszłość.
Wykonawcy projektu w porozumieniu z Instytutem Polonika postanowili doprowadzić badania do końca z dotychczas zgromadzonym materiałem badawczym. Efektem będzie publikacja, która w małym procencie może być niepełna.
W ramach prac w 2019 r. przygotowano opracowanie studialne wraz z częściowym katalogiem obiektów dziedzictwa kolejowego na obszarze wchodzącym obecnie w skład Białorusi i Ukrainy. Wykonano kolejny etap badań terenowych na Wołyniu i Białorusi. W tym m.in. raport z rozpoznania terenowego wybranych linii kolejowych i obiektów infrastruktury kolejowej na terenie Białorusi oraz 29 kart dokumentacyjnych do obiektów dworcowych i infrastruktury kolejowej z terenu Ukrainy. W oparciu o te badania wykonano też kolejną aktualizację danych na mapach poglądowych
Instytut POLONIKA sfinansował w 2018 r. opracowanie syntezy dziedzictwa kolejowego na wschodnim obszarze II Rzeczypospolitej wchodzącym obecnie w skład trzech sąsiednich krajów. To pierwsze tak szeroko zakrojone studium dziedzictwa wykraczającego poza „wysoką sztukę”, które jest I etapem realizacji wieloletniego projektu.
W 2018 r. zespół pod kierunkiem dr. hab. Zbigniewa Tucholskiego wykonał badania obejmujące opracowanie studialne materiałów źródłowych i drukowanych, kartografię oraz przygotowanie wstępnego katalogu obiektów. Zapoznano się z większością ciekawszych akt biura wojskowego wszystkich Kresowych Dyrekcji Okręgowych Polskich Kolei Państwowych, Dziennikami Taryf i Zarządzeń Kolejowych oraz czasopismem „Inżynier Kolejowy”. Udało się zebrać informacje o wybudowaniu w latach 1930‒1938 szeregu nowych nastawni na stacjach i mijankach, podczas wydłużania torów stacyjnych. Niestety, do żadnego z wielu setek dokumentów na ten temat nie dołożono choćby jednego rysunku stawianego obiektu.
W 2019 r. będą kontynuowane badania studialne oraz zostanie rozpoczęty pierwszy etap prac terenowych na Ukrainie i zapewne Litwie.
Należy zaznaczyć, że przyjętego do badań obszaru nie definiowała żadna granica państwowa istniejąca w okresie powstawania i rozwoju kolei. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., przed młodym państwem polskim stanęło zadanie odbudowy, scalenia i rozwoju gospodarki. Niezbędna do tego była sprawna sieć kolejowa. Sprawą najpilniejszą była odbudowa linii i obiektów zniszczonych w czasie wojny i przywrócenie drożności szlaków. Niewątpliwie konsekwentnie realizowana polityka architektoniczna na kolei wywarła silne piętno w architekturze obiektów kolejowych położonych na Kresach Wschodnich.
Ustalenie wschodniej granicy podczas pokoju ryskiego skutkowało koniecznością budowy stacji granicznych. W okresie międzywojennym nie zdołano jednak zrealizować dostatecznie dużo nowych inwestycji kolejowych w postaci budowy linii i obiektów z nimi związanych, ale podjęto wiele działań na rzecz zwiększenia funkcjonalności istniejącego układu.